Skip to main content

Proces prób klinicznych – co to takiego?

Próby kliniczne, zwane też badaniami klinicznymi, to badania, które prowadzi się na ludziach w celu sprawdzenia, czy dana terapia jest bezpieczna i skuteczna. Na wczesnych etapach próby skupiają się przede wszystkim na potwierdzeniu bezpieczeństwa terapii. Gdy bezpieczeństwo terapii zostanie potwierdzone, do dalszych prób rekrutuje się większą liczbę pacjentów. Naukowcy zaczynają badać skuteczność terapii i starają się znaleźć odpowiedź na bardziej szczegółowe pytania dotyczące dawkowania, czasu trwania efektów oraz skutków ubocznych. Do obowiązków badaczy należy informowanie na bieżąco kompetentnych organów regulacyjnych o odkryciach, obserwacjach, wnioskach oraz nieprzewidzianych zdarzeniach niepożądanych. 

Ocena etyczna

Przed rozpoczęciem badań z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych lub ludzi, takie badania muszą uzyskać zgodę komisji bioetycznej. Zależnie od lokalnych przepisów, komisja bioetyczna (lub podobny kompetentny organ) może być związana z instytucją prowadzącą badanie (taką jak uniwersytet lub szpital) lub z krajową służbą zdrowia. Niektóre badania mogą zostać ocenione pod względem etyki przez więcej niż jedną komisję – np. jeśli w badaniu rekrutuje się pacjentów w państwowych ośrodkach opieki zdrowotnej, takie badania muszą uzyskać zgodę zarówno wewnętrznej komisji bioetycznej danej instytucji, jak i krajowej komisji bioetycznej. 

Członkowie komisji zwykle uczestniczą w niej dobrowolnie. Należą do nich przede wszystkim eksperci oraz ludzie niezwiązani bezpośrednio z branżą, tacy jak specjaliści z dziedziny farmaceutyki i statystyki. Ich rolą jest dopilnowanie, aby konstrukcja badania umożliwiała uzyskiwanie cennych, istotnych i wartościowych danych przy ograniczeniu niepokoju, dyskomfortu i niewygody uczestników do minimum. Ponadto, komisja musi zapewnić, aby wszelkie pytania zadawane uczestnikom i nakładane na nich wymagania były zrozumiałe i zasadne. 

W przypadku badań z wykorzystaniem żywych organizmów komisja bioetyczna ma możliwość zadawania pytań bezpośrednio badaczom. Komisja może wstrzymać wydanie zgody, dopóki w protokole badania lub formalnościach związanych z pacjentem, takich jak formularze świadomej zgody, nie zostaną wprowadzone określone zmiany. 

Badania przedkliniczne

Opracowanie nowych terapii rozpoczyna się w laboratorium – jest to faza przedkliniczna badania. Do wstępnego zrozumienia skutku terapii stosuje się modele oparte na komórkach i tkankach. 

Proste modele składają się z komórek jednego rodzaju. Używa się ich zwykle na najwcześniejszych etapach badania, aby potwierdzić, że ludzkie komórki tolerują daną terapię. Naukowcy mogą badać poddane terapii komórki w kontrolowanym, uproszczonym środowisku. Porównując późniejsze, złożone modele z wcześniej badanymi prostymi modelami, naukowcy mogą ocenić, jakie czynniki mogą mieć wpływ na skutek terapii. 

Aby uzyskać odpowiedź na bardziej złożone pytania, naukowcy mogą stosować bardziej zaawansowane, rozbudowane modele. W takich modelach można stosować wiele różnych rodzajów komórek. Zwykle projektuje się je tak, aby odzwierciedlały właściwości fizykochemiczne tkanki dokładniej niż proste modele. Naukowcy mogą wykorzystywać takie modele w badaniach wpływu terapii na poddawaną leczeniu tkankę lub na otaczającą tkankę i narządy. O takich badaniach mówi się, że są prowadzone „in vitro” (łac. „w szkle” – określenie pochodzi z czasów, gdy sprzęt laboratoryjny do hodowli kultur komórek wykonywano głównie ze szkła). Dzięki badaniom in vitro naukowcy mogą usprawnić metodę leczenia, zanim zastosują ją na żywych organizmach. W punkcie Metody i narzędzia znajduje się więcej informacji o tym, w jaki sposób naukowcy mogą tworzyć w laboratorium „modele” ludzkiej tkanki. 

Jeśli wyniki badań in vitro okażą się obiecujące, kolejny etap badania przeprowadza się na modelach zwierzęcych. Poprzez badanie in vivo (łac. „w żywym”) naukowcy dowiadują się, w jaki sposób na leczenie reaguje organizm jako całość. W przeciwieństwie do eksperymentów in vitro, takie badania mogą monitorować następcze skutki i wpływ terapii na części organizmu niepoddawane bezpośrednio leczeniu. Możliwe jest odpowiednie dopracowanie i modyfikacja terapii lub mechanizmu podawania leku. Zależnie od choroby i badanego układu narządów, terapia może przejść przez szereg udanych prób klinicznych na różnych modelach zwierzęcych. 

Próby przedkliniczne trwają zwykle 1-5 lat, choć ten czas może być dłuższy. Gdy naukowcy dokładnie poznają bezpieczeństwo i skuteczność terapii na odpowiednim modelu zwierzęcym, mogą wnioskować o przejście badania do fazy klinicznej. 

Próby (badania) kliniczne

Próby kliniczne prowadzi się z udziałem ludzi, aby zbadać nową terapię lub nowy sposób stosowania zatwierdzonej terapii. Próby kliniczne dzielą się na kilka faz. Celem każdej z nich jest uzyskanie czytelnych, jasnych i dokładnych odpowiedzi na konkretne pytania. W miarę uzyskiwania nowych informacji na temat bezpieczeństwa i skuteczności terapii, liczbę uczestników stopniowo się zwiększa. Naukowcy muszą uzyskać zgodę odpowiedniej komisji bioetycznej na przejście do nowej fazy badania. Typowa próba kliniczna trwa łącznie od sześciu do siedmiu lat.

W każdej fazie badania uczestniczy grupa „kontrolna”. Członkowie grupy kontrolnej nie otrzymują badanej terapii. Otrzymują zamiast tego istniejącą terapię standardową – o ile takowa istnieje – lub są leczeni z zastosowaniem placebo. Grupa kontrolna powinna być poddawana identycznym procedurom, jak grupa otrzymująca prawdziwą terapię (grupa leczenia), aby uczestnicy nie wiedzieli, do której grupy należą. Pacjenci mogą np. dostawać pigułki cukrowe lub może im być wstrzykiwany środek obojętny, niepowodujący skutków terapeutycznych. 

Dane uzyskane od grupy kontrolnej stanowią punkt wyjściowy (podstawowy) lub punkt odniesienia. Jeśli między grupą kontrolną a grupą leczenia zostanie zaobserwowana różnica, badacze mogą powiązać ten skutek z terapią eksperymentalną. Jeśli wyniki w obu grupach są podobne, to sugeruje, że skutek jest wywołany efektem placebo (czyli wywarciem pozytywnego wpływu na objawy choroby, ponieważ pacjent jest przeświadczony, że otrzymuje prawdziwe leczenie), a nie samą terapią eksperymentalną.

Tam, gdzie jest to praktyczne, uczestnicy nie wiedzą, czy otrzymują terapię eksperymentalną, czy placebo/terapię standardową. O takiej próbie mówi się, że jest ślepa. Celem zaślepienia próby jest zapobieganie podświadomym oczekiwaniom pacjentów na wywarcie jakiegoś skutku przez badany produkt. Badanie prowadzone metodą podwójnie ślepej próby polega na tym, że ani uczestnicy, ani badacze, którzy stosują terapię i gromadzą dane, nie wiedzą, jakie leczenie otrzymuje dana osoba w trakcie badania.

Faza 0: W niektórych przypadkach nowe terapie eksperymentalne sprawdza się na bardzo małej liczbie zdrowych ochotników, zanim formalnie rozpocznie się Faza 1. Celem tego etapu jest określenie, czy terapia przynosi u ludzi jakieś skutki, których nie przewidziano na podstawie badań na zwierzętach, aby zapobiec nieprzewidzianym zdarzeniom niepożądanym. Ta faza może się nazywać różnie, np. „badanie przedkliniczne”, „badanie wstępne”, „badanie w celu udowodnienia słuszności koncepcji”, „badanie pierwsze na człowieku” itp.

Faza 1

W badaniu Fazy 1 zwykle bierze udział mniej niż pięćdziesięcioro uczestników, a zależnie od charakteru badania i częstości występowania badanego schorzenia może ich być nawet mniej niż dziesięcioro. Uczestnikami mogą być zdrowi ochotnicy lub pacjenci. Badany produkt leczniczy podaje się różnym grupom pacjentów w różnych dawkach i stężeniach. 

Celem tej fazy jest ocena bezpieczeństwa różnych dawek, aby zrozumieć szybkość ich działania na organizm i określić tempo ich metabolizmu. W tej fazie naukowcy określają najmniejszą dawkę skuteczną (najmniejszą ilość, jaką trzeba podać, aby uzyskać efekt terapeutyczny) i dawkę maksymalną (dawkę, powyżej której skutek się nie różni lub po której przekroczeniu terapia staje się niebezpieczna lub przestaje być tolerowana). 

Faza 2

Fazę 2 prowadzi się na większej grupie pacjentów – zwykle między 80 a 100 osób. Naukowcy oceniają wpływ terapii na objawy podmiotowe i przedmiotowe choroby lub zaburzenia. Na tym etapie można też oceniać wpływ różnych dawek na objawy podmiotowe choroby. 

Celem tej fazy jest ustalenie, czy terapia powoduje cofanie się objawów podmiotowych u pacjenta w krótkiej perspektywie czasowej (liczonej w miesiącach, a nie w dłuższym okresie). 

Podczas tego etapu ocenia się również tolerancję terapii i wpływ na jakość życia pacjenta. Oprócz wykonywania badań medycznych i oceny wpływu na stan zdrowia, badacze mogą przeprowadzać z pacjentami wywiady, zadając im pytania na temat osobistych doświadczeń i odczuć z terapii. Dzięki temu mogą ulepszyć i dopracować protokół badania oraz wyznaczyć rozsądne oczekiwania przyszłych pacjentów względem potencjalnych korzyści, skutków ubocznych lub niedogodności związanych z uczestnictwem. 

Faza 3

W Fazie 3 nową terapię podaje się większej grupie pacjentów, od kilkuset do kilku tysięcy uczestników. 

Nową terapię stosuje się u większej grupy uczestniczących pacjentów, liczonej w tysiącach. Celem jest porównanie nowej terapii z innym istniejącym sposobem leczenia (lub placebo, jeśli inna terapia nie jest dostępna), aby określić, czy nowa metoda jest lepsza niż standardowa i czy występują jakieś istotne skutki uboczne

Faza 4 

Fazę 4 prowadzi się po zatwierdzeniu terapii, gdy jest już oficjalnie dostępna i można ją przepisywać pacjentom. Nie wszystkie terapie wymagają tej fazy. 

W Fazie 4 badacze cały czas gromadzą dane na temat terapii od pacjentów, którym ją przepisano w ramach standardowej opieki. Celem jest ocena skutków długoterminowych terapii, w tym czasu trwania skutków pozytywnych oraz zbadania, czy w dłuższej perspektywie czasowej występują jakieś zdarzenia niepożądane. 

Decyzję o odpowiedniej długości okna czasowego na ciągłe gromadzenie danych zwykle omawia i podejmuje komisja bioetyczna. 

Trwające badania kliniczne 

Obecnie naukowcy prowadzą szereg badań nad nowatorskimi badaniami z wykorzystaniem genów i komórek. Badania są prowadzone w laboratoriach i w ramach prób klinicznych. Więcej informacji o badaniach nad konkretnymi chorobami i tkankami można znaleźć w odpowiednich broszurach

Dlaczego zaoferowano mi niezatwierdzoną terapię eksperymentalną?

Próby kliniczne prowadzi się, aby znajdować odpowiedzi na bardzo specyficzne pytania badawcze. To oznacza, że gdy proces prób klinicznych danej terapii się zakończy, będzie ona zatwierdzona do stosowania wyłącznie w konkretnych przypadkach medycznych. Istnieje szereg uzasadnionych przyczyn, dla których pacjentowi oferuje się produkt jeszcze niezatwierdzony do leczenia ich choroby. 

Badanie skutków zatwierdzonej terapii w nowej populacji pacjentów. 

Niektóre próby kliniczne trzeba powtarzać w innych podgrupach populacji, aby potwierdzić, że terapie są bezpieczne i skuteczne. Np. terapia dopuszczona do stosowania u dorosłych nie jest automatycznie zatwierdzona do leczenia dzieci. Próby kliniczne trzeba czasem regularnie powtarzać, aby uzyskać bardziej złożone profile pacjentów oraz ocenić bezpieczeństwo i skuteczność terapii u pacjentów z wieloma współistniejącymi chorobami lub zaburzeniami. 

Nowatorskie metody dostarczania produktu leczniczego w zatwierdzonych terapiach.

Proces próby klinicznej musi zostać powtórzony, aby zbadać nowe metody stosowania terapii, dostarczania badanego produktu leczniczego itp. Ma to na celu potwierdzenie, że skutki terapii i ich czas trwania są porównywalne ze sprawdzoną i zatwierdzoną metodą. Bada się również charakter i częstość ewentualnych skutków ubocznych związanych z nową metodą. 

Badanie, czy terapii dopuszczonej do stosowania w przypadku danego schorzenia można użyć, aby leczyć inną chorobę.

Istnieje możliwość zmiany przeznaczenia terapii do leczenia innego zaburzenia zdrowia. Może się tak stać, gdy oba schorzenia charakteryzują się podobnymi objawami podmiotowymi lub mają podobne mechanizmy działania. Ponadto, drugorzędny skutek terapii mógłby się okazać korzystny w przebiegu innego schorzenia. 

Gdy bada się nowe zastosowanie klinicznie sprawdzonej i zatwierdzonej terapii, badacze mogą uzyskać zezwolenie na pominięcie Fazy 1 prób klinicznych, ponieważ określono już profil bezpieczeństwa.  

Terapie „przed zatwierdzeniem” i „nieuprawnione”

Niestety, niektóre organizacje wykorzystują wieloznaczność koncepcji terapii „przed zatwierdzeniem” lub „eksperymentalnych” i proponują pacjentom terapie, które nie zostały zbadane i potwierdzone naukowo. „Terapie eksperymentalne” to takie, które nie zostały dopuszczone do obrotu oraz są obecnie w trakcie prób klinicznych, których ostatecznym celem jest uzyskanie prawnego zezwolenia na stosowanie. „Terapie przed zatwierdzeniem” to termin mający szersze znaczenie. Obejmuje wszystkie terapie, które nie zostały dopuszczone do obrotu.  

„Nieuprawnione terapie” to takie terapie, które nie przeszły przez formalny proces weryfikacji i recenzji naukowej lub nie spełniają prawnych wymagań nakładanych przez organy regulacyjne. Nie podlegają one takiemu samemu nadzorowi prawnemu i etycznemu, jak terapie eksperymentalne. Więcej na temat ryzyka związanego z nieuprawnionymi terapiami można przeczytać pod tym adresem. 

Inne materiały

Witryna EuroGCT – pytania, które warto zadać pracownikowi służby zdrowia 

Related pages

Czy uważasz informacje na tej stronie za pomocne? Przyślij nam swoje uwagi